«مفتاح الفلاح» و ترجمه آقاجمال خوانسارى

دعا، در فرهنگ شيعه از جايگاه رفيعى برخوردار است. اين مسئله، به جهت اهمّيت ويژه اى است كه امامان شيعه براى مناجات و راز و نياز با حق تعالى قائل بوده اند. دانشمندان شيعه نيز براى حفظ و عرضه اين فرهنگ، كتابهاى ارزشمندى نوشته اند كه «مفتاح الفلاح» يكى از آنهاست. در اين مقال، نظرى اجمالى به اين كتاب و ساختار آن داريم و پس از توضيحى درباره ترجمه هاى پارسى اين اثر، با نگرشى ويژه به ترجمه آقا جمال خوانسارى مى پردازيم.

« مفتاح الفلاح »
 

اين اثر ارزشمند، نگارش دانشمند شهير عصر صفوى، بهاء الدين محمد بن حسين حارثى عاملى، مشهور به شيخ بهايى (م1030ق) است. شيخ بهايى، در اغلب علوم و فنون عصر خويش از جمله فقه، تفسير، اصول فقه، فلسفه، عرفان، رجال، حديث، علوم غريبه، مهندسى و ستاره شناسى داراى اطّلاعات وسيعى بوده و در هر رشته، آثارى بسم الله الرحمن الرحیم ارزشمند از خود برجاى گذارده كه مورد توجّه صاحب نظران و انديشمندان است.
شخصيّت علمى شيخ بهايى، موجب گرديد كه كتاب «مفتاح الفلاح» جايگاه ويژه اى نزد عالمان دينى براى خود باز نمايد. براى نمونه، عارف سالك، آخوند ملاّ حسينقلى همدانى، شاگردان خود را به عمل به محتواى اين كتاب، سفارش كرده است.1

ساختار « مفتاح الفلاح »
 

شيخ بهايى، اين كتاب را در بيان اعمال و دعاهاى مستحبّى شبانه روز نوشته است. او اوقات روز و شب را به شش بخش تقسيم كرده و آداب و اعمال هر بخش را در يك باب بيان نموده است. بنابراين، او كتابش را در شش باب با اين عناوين تنظيم نموده است:
باب اوّل: اعمال طلوع فجر تا طلوع خورشيد؛
باب دوم: اعمال طلوع خورشيد تا نيمه روز (زوال)؛
باب سوم: اعمال نيمه روز تا غروب آفتاب؛
باب چهارم: اعمال غروب آفتاب تا وقت خواب؛
باب پنجم: اعمال وقت خواب تا نيمه شب؛
باب ششم: اعمال نيمه شب تا طلوع فجر.
مؤلف، هر باب را به چند فصل تقسيم كرده و تأليف آن را در دهه سوم صفر سال 1015ق، در شهر گنجه به پايان رسانيده است.

نوآورى هاى شيخ بهايى در « مفتاح الفلاح »
 

شيخ بهايى ، در اين كتاب، فقط به آوردن دعاهاى روايت شده در هر باب اكتفا ننموده؛ بلكه با ديد كارشناسى به اين روايات نظر كرده و ميزان اعتبار هر روايت را نيز متذكّر شده است. او همچنين به بررسى مسائل اختلافى كه در دعاها و نحوه انجام دادن و وقت آنها وجود دارد، پرداخته و با ادلّه و مستندات لازم ، نظر نهايى خود را بيان نموده است. چون اين مباحث، اغلب درباره مستحبّات هستند و در كتابهاى رايج فقهى، مورد بحث قرار نگرفته اند، به همين جهت، آراى شيخ بهايى مورد توجّه انديشمندان قرار گرفته است.
شيخ بهايى همچنين بعد از ذكر دعاها به بيان توضيحاتى درباره لغات مشكل و ساير مباحث مورد نياز، پرداخته است.

ترجمه هاى « مفتاح الفلاح »
 

«مفتاح الفلاح» از آغاز تأليف مورد توجّه عامّه مردم قرار گرفت؛ ولى چون به زبان عربى نگاشته شده بود، استفاده از آن براى فارسى زبانان و طبقه متوسط جامعه كه مكاتبات و نوشته جات خود را به زبان فارسى مى نگاشتند، مقدور نبود؛ لذا عدّه اى از فضلا به برگرداندن آن به زبان پارسى همّت گماردند. امروزه، چندين برگردان پارسى از اين اثر ارزشمند موجود است كه عبارت اند از:
1و 2ـ ترجمه هاى صدرالدين محمد تبريزى: او از شاگردان برجسته شيخ بهايى است و دو بار «مفتاح الفلاح» را ترجمه كرده است :
ترجمه بار اوّل، به صورت مفصّل و با عنوان «آداب عباسى» آن را ترجمه كرده، با اين سرآغاز :
تسبيح و تقديس پادشاه قادرى كه مخلص عبادش به مفتاح فلاح «قد أفلح المؤمنون»… .
1. تهران، كتابخانه مجلس ، ش13713، بدون نام كاتب، 1069ق. (فهرست: 37/239)
2. تهران ، كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى (سپهسالار سابق)، 1078ق. (فهرست:1/13 و 3/15)
3. قم ، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش200/26، كتابت رضى حسينى رودسرى، 1078ق.
4. قم ، كتابخانه آية اللّه مرعشى، ش3953، كتابت ميرهادى بن مير مهدى حسينى لنگرودى، 1091ق. (فهرست: 10/336)
5. قم، كتابخانه مسجد اعظم ، ش2001، كتابت محمد تقى بن محمد زمان تفرشى، 1093ق. (فهرست: 5)
6. قم، كتابخانه آية اللّه مرعشى ، ش8988، تحرير سده يازدهم. (فهرست: 23/151)
7. تهران، كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى ، ش5747، كتابت ابوطالب بن محمد شريف خافى، 1333ق.(فهرست:3/16)
8. قم، كتابخانه مدرسه فيضيه ، ش2059، بدون تاريخ . (فهرست: 2/6)
9. تهران، كتابخانه مجلس ، ش12422، بدون نام كاتب و بدون تاريخ. (فهرست:35/379 )
10. قم ، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى ، ش177/12، بدون تاريخ.
ترجمه بار دوم ، تلخيصى از ترجمه اوّل وى است و مترجم ، در آن، ترجمه توضيحات متن و حواشى شيخ بهايى را حذف نموده است.2
3ـ ترجمه ميرحسين كرمانى كه نسخه اى از آن در كتابخانه اميرالمؤمنين(علیه السّلام) در نجف اشرف موجود است.3
4ـ ترجمه اى از دانشمندى ناشناس كه نسخه آن در كتابخانه آقاى مهدوى در تهران به شماره 644 موجود است.
5 ـ ترجمه آقا جمال خوانسارى كه پس از اين ، به تفصيل معرّفى خواهد شد و سرآغاز آن چنين است:
مفتاح فلاح دنيا و عقبا و مقدمه نجاح آخرت و اولى ، حمد و ثناى بارگاه كبرياى كريمى است… اكنون، هنگام شروع است در ترجمه كتاب، «واللّه ولىّ التوفيق فى كلّ باب». سپاس مر خداى را كه دلالت كرده ما را به جاده نجات….
6ـ ترجمه اى از عالمى ناشناس كه نسخه اى از آن را مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى ، در نجف اشرف در كتابخانه مرحوم محمد على خوانسارى رؤيت نموده است.4
7ـ ترجمه ابوالمظفر محمد جعفر حسينى كه آن را «التحفة النوابية» نام نهاده و به نوابه شاهزاده بيگم، از شاهزادگان صفويه تقديم كرده است. او به شش باب اصلى كتاب، سه باب ديگر، مشتمل بر اعمال و آداب ماههاى رجب، شعبان، رمضان و ساير ايّام متبرّكه سال، اضافه نموده است. نسخه منحصر اين ترجمه، به شماره 2130 در كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى نگهدارى مى شود. اين نسخه، به دست محمد حسين اصفهانى در سال 1086ق، تحرير شده. 5 و سرآغاز آن چنين است:
فوايد لئالى حمد و ستايش و نفايس جواهر شكر و نيايش كه از تقاطر سحاب فضل و مرحمت….
8ـ ترجمه ملاّ محمد شريف بن احمد بن سديد شيعى گيلانى (م 1087ق) كه به درخواست شاه سليمان صفوى انجام داده و به «عروة النجاح در ترجمه مفتاح الفلاح» موسوم است و اين چنين شروع شده:
ستايش بسيار مر داورى را كه زبان خواهش نيازمندان را كليد در كامروايى ساخت كه «أدعونى أستجب لكم»….
دو نسخه از اين ترجمه تا كنون با اين خصوصيّات شناسايى شده است:
الف) قم، كتابخانه آية اللّه مرعشى، ش 8197، به خطّ على عسكر بن يقين على مراغى، 1101ق.6
ب) تهران، كتابخانه دانشگاه تهران، ش 7875، بدون نام كاتب و تاريخ تحرير.7
9ـ ترجمه على بن طيفور بسطامى كه به نام «منهاج النجاح» موسوم است. مترجم، اين ترجمه را به نام سلطان عبداللّه (كه گويا از شاهان هند بوده) انجام داده و در اواخر دهه اول ربيع الاول سال 1062ق، به پايان رسانيده است. سرآغاز اين ترجمه چنين است:
للّه الحمد قبل كلّ كلام بصفات الجلال والاكرام
حمد او تاج تارك سخن است
صدر هـر نامه نو و كهن است
بهترين كلامى كه معتكفان صوامع قدسى، ديباچه «كتاب مرقوم ، يشهده المقرّبون» را به آن موشّح سازند….
دو نسخه از اين ترجمه، در اختيار استاد حسن حسن زاده آملى ـ دام ظّله ـ بوده كه از روى آن دو نسخه به تصحيح استاد حسين استاد ولى و با مقدمه استاد حسن زاده، توسط انتشارات حكمت در تهران به سال 1366 در قطع وزيرى در 462 صفحه به چاپ رسيده است.
10ـ ترجمه محمدباقر بن ابوالقاسم تبريزى كه «سراج النجاح و ترجمه مفتاح الفلاح» نام دارد كه اين چنين آغاز شده:
مفتاح گنجينه فلاح و رستگارى….
نسخه اى از اين ترجمه در كتابخانه مسجد اعظم قم به شماره 3850 موجود است.8

حواشى و شروح « مفتاح الفلاح »
 

تا كنون، سه حاشيه و شرح بر «مفتاح الفلاح» شناسايى شده كه مشخّصات هر كدام بدين قرار است:
اوّل، حواشى خود شيخ بهايى كه در اغلب نسخه هاى «مفتاح الفلاح» درج شده و در نسخه هاى چاپى آن نيز به چاپ رسيده است.
دوم، حواشى فقيه و فيلسوف شهير، ملاّ اسماعيل خواجويى (م 1173ق). اين حواشى مفصّل بوده و خواجويى در اثناى حواشى، اشعارى به فارسى از خود درج نموده است. تا كنون دو نسخه از اين حاشيه شناسايى گرديده:
الف) نسخه متعلّق به آقاى سيد مهدى رجايى كه در حاشيه نسخه اى از «مفتاح الفلاح» به خط خواجويى، درج شده است.
ب) نسخه شماره 3431 كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى قم كه در آن، حواشى خواجويى به وسيله شيخ ابوالهدى فرزند ابوالمعالى كلباسى (م 1356ق) به صورت كتاب مستقلّى جمع آورى شده است.9
شايان ذكر است كه حواشى خواجويى ، در پاورقى «مفتاح الفلاح» به تصحيح سيد مهدى رجايى، از سوى مؤسسه نشر اسلامى، وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم در سال 1415ق، در قطع وزيرى در 803صفحه منتشر شده است.
سوم، شرح شيخ شمس الدين سليمان بن عبداللّه بحرانى كه در سال 1104ق، آن را تأليف نموده و آن را «فلق الأصباح فى شرح مفتاح الفلاح» نام نهاده است. نسخه اى از اين شرح، در كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 12018 موجود است.10

آقا جمال خوانسارى و زبان فارسى
 

در عصر صفويه كه نهضتى در ميان دانشمندان شيعه در نگارش آثار به زبان فارسى به وجود آمد، عالمان زيادى اقدام به خلق آثارى به اين زبان، براى ترويج ديانت اسلام و مذهب شيعه كردند كه مى توان از ملا على بن حسن زواره اى، مترجم شهير شيعى قرن دهم و ملاّ محمد باقر مجلسى، محدّث مشهور قرن يازدهم و دوازدهم، نام برد.
آقا جمال خوانسارى نيز از جمله انديشمندانى بود كه در تداوم پارسى نويسى، نقش مؤثرى ايفا نمود. آثار بر جاى مانده از وى به اين زبان، اعم از تأليف و ترجمه، تعداد قابل توجّهى را تشكيل مى دهد كه در اينجا به ذكر عنوان آنها اكتفا مى گردد:
«شرح احاديث طينت»، «شرح غرر و درر آمدى»، «ترجمه صحيفه سجّاديه»، «ترجمه مفتاح الفلاح شيخ بهايى»، «ترجمه الفصول المختارة»، «منشآت فارسى»، «اصول دين» يا «مبدأ و معاد »،«جبر و اختيار» يا «جواب رساله امير معظّم حسينعلى خان»،«رساله در نماز جمعه»،«مزار» يا «زيارت نامه»،«رساله در باب اشتراك وجود بين واجب و ممكن»،«عقائد النساء» يا «كلثوم ننه»، «آداب نماز» يا «ترجمه الصلاة»، «شرح و ترجمه دعاى صباح»، «رساله در خمس».
ويژگى نثر فارسى آقا جمال، اين است كه چون مخاطب وى در تأليفات فارسى اش عامّه مردم بوده اند، لذا از نثر مصنوع با الفاظ نامأنوس و پيچيده ـ كه در عصر صفويه رايج بوده ـ دورى كرده و نثرى ساده و روان را در تأليفاتش دنبال نموده است. اين امر در مقايسه با تأليفات ساير دانشمندان آن عصر، نظير شيخ بهايى، ملاّصدرا و ميرداماد كه اغلب به زبان عربى نگاشته شده، اهمّيت آثار فارسى خوانسارى را در سده دوازدهم روشن مى سازد.

آقا جمال و حديث
 

آقا جمال، عنايت ويژه اى به حديث، خصوصا ادعيه ائمه(علیهم السّلام) داشته و به ترويج و نشر احاديث اهل بيت(علیهم السّلام) در ميان شيعيان اهتمام زيادى كرده است. او به همين منظور، شروح متعدّدى بر كتابهاى حديثى و دعايى نگاشته تا استفاده عموم شيعيان فارسى زبان از آنها ميسّر گردد و به همين منظور، به نگاشتن «شرح غرر و درر آمدى»، «و شرح احاديث طينت»، «ترجمه فارسى صحيفه سجاديه»، «ترجمه فارسى مفتاح الفلاح شيخ بهايى»، «ترجمه و شرح دعاى صباح» و «آداب نماز» يا «ترجمه اذكار نماز» به فارسى و تأليف زيارت نامه اى به فارسى، اقدام كرد.
ضمنا، آقا جمال براى زدودن غبار خرافات و عقايد عاميانه ـ كه اغلب احكام دينى تلقّى مى شدند ـ از چهره دين مقدّس اسلام و مذهب شيعه اثناعشرى، اقدام به نگاشتن كتاب «عقائد النساء» يا «كلثوم ننه» به فارسى كرد و در آن، اين عقايد و خرافات باطل را با طنز و داستان، زير سؤال برده و دينى نبودن آنها را اعلام كرده است.

ترجمه آقا جمال خوانسارى از « مفتاح »
 

آقا جمال، ترجمه «مفتاح الفلاح» را به نام شاه سليمان صفوى انجام داده است. جلوس شاه سليمان بر اريكه سلطنت در سال 1077ق، و مرگ وى در سال 1105ق، اتّفاق افتاده است. بنابراين ، ترجمه آقا جمال ، بين سالهاى 1077تا 1105ق، صورت گرفته است.
قبل از اين، در معرّفى ترجمه هاى «مفتاح الفلاح» چندين ترجمه معرّفى گرديد كه حدّاقل دو ترجمه، قبل از سال 1077ق، صورت گرفته است: يكى ترجمه صدرالدين تبريزى كه در عصر شيخ بهايى انجام شد؛ و ديگرى ترجمه بسطامى كه در سال 1067ق، نگاشته شده است.
آقا جمال، در ترجمه خود ، از اين دو ترجمه و خصوصا ترجمه بسطامى ، متأثّر بوده است. براى روشن شدن اين موضوع، به مقايسه مقدمه اين دو ترجمه (بسطامى و آقا جمال) مى پردازيم . در مقدمه ترجمه بسطامى آمده :
حمد و ثنا و شكر بى منتها ، پروردگارى را كه دلالت كرد ما را بر شاهراه نجات و هدايت نمود ما را به سوى آن چيزى كه موجب علوّ درجات است و درود نامحدود، بر اشرف مخلوقات و افضل اهل ارض و سماوات، محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و اهل بيت او كه محبّت و موالات ايشان ….
و در مقدمه ترجمه آقا جمال آمده :
سپاس مر خداى را كه دلالت كرد ما را به جاده نجات و هدايت فرموده ما را به سوى آنچه واجب مى گرداند بلندى درجات را و درود بر اشرف آفريدگان و افضل اهل زمين و آسمان، محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و آل او ، آنان كه به دوستى ايشان….
با مقايسه اين دو ترجمه ، روشن مى شود كه سلاست و روانى ترجمه بسطامى ، بيش از ترجمه خوانسارى است؛ زيرا بسطامى از مترجمان موفّق و پركار قرن يازدهم است كه آثار متعدّدى در ترجمه از وى بر جاى مانده است.

ويژگى هاى ترجمه آقا جمال
 

آقا جمال در بيان خصوصيّات ترجمه خود ، در مقدمه، چنين مى نويسد:
… به خاطر فاتر اين بنده محتاج به عفو بارى ، جمال الدين محمد بن حسين خوانسارى رسيد كه آن را به زبان فارسى ترجمه نمايد تا همگى طوايف انام ، از خواص و عوام ، از آن محظوظ و بهره مند گردند. بنابرآن ، اقدام بر آن نموده، آنچه كلام شيخ ـ رحمه اللّه ـ بود ، ترجمه نموده ، به ترجمه آن اكتفا نمود و ادعيه را نقل كرده ، ترجمه آن را در تحت آن قلمى نموده و در هر جا كه احتياج به توضيحى بود ، خواه از فقرات دعا و خواه از ترجمه كلام شيخ ، در حاشيه ، توضيح آن نمود و همچنين، آنچه مسائل خلافى در اين كتاب مذكور شده ، نقل اقوال علما در آنها و ترجيح هر طرف كه به اعتقاد فقير ترجيح داشته، در حاشيه قلمى شده و آنچه شيخ ـ رحمه اللّه ـ در توضيح بعضى فقرات ادعيه قلمى نموده اند، بعضى به عبارتها ترجمه شده و در حاشيه نوشته شده و سند آن رقم شده و بعضى ديگر ، مضمون آن در مابين بعضى حواشى نقل شده و سخنان ديگر به آن الحاق شده و از سخنان شيخ ، چيزى از اين دو قسم بيرون نرفته ، مگر قليلى از عبارات كه ترك نموده، ذكر آنها را جهت آنكه مناسب اين ترجمه و آنچه غرض از وضع آن بود، نمى دانست و همچنين، هر جا كه در كلمات شيخ به اعتقاد اين فقير خللى بود ، در حواشى به آن اشاره نمود ، مگر بعضى از مواضع كه ذكر آن نيز مناسب اين ترجمه نبود و آنچه حواشى اين فقير است ، سند آن «جم» رقم شده.
بنابراين، خوانسارى متن كتاب را به ترجمه عبارات شيخ بهايى و ادعيه اختصاص داده و در حاشيه، توضيحاتى از خود درباره برخى عبارتهاى شيخ بهايى و دعاها، با امضاى «جم» آورده كه حكم شرح را دارند .
خصوصيّت بارز ترجمه آقا جمال كه آن را از ساير ترجمه ها متمايز ساخته ، همين حواشى است. آقا جمال، در اين حواشى، بعضا مواردى را به شيخ بهايى خرده گرفته و آراى وى را با ادلّه، رد كرده است و در موارد ديگر نيز با توضيحاتى، گره از پيچيدگى متن و دشوارى مطالب آن گشوده است. از اين حواشى ، توانايى علمى و قدرت اجتهادى وى در استنباط مسائل فروع و استدلال بر اصول، به خوبى هويداست.

نسخه هاى موجود از ترجمه آقا جمال خوانسارى
 

نسخه هاى موجود از اين ترجمه در كتابخانه هاى ايران، به ترتيب تاريخ تحرير عبارت اند از:
1ـ مشهد ، آستان قدس رضوى ، ش3327، كتابت محمد هادى شيرازى (كه در عصر مترجم نوشته شده است). (فهرست: 6/221)
2ـ تهران ، كتابخانه ملّى ملك ، ش5722، 1079ق.(فهرست: 2/143)
3ـ كتابخانه دانشكده الهيات مشهد ، ش995، كتابت محمد سعيد بن محمد تقى كاتب خاتون آبادى، 1081ق. (فهرست: 2/146)
4ـ مشهد ، آستان قدس رضوى ، ش3116، تحرير قبل از 1085ق. (فهرست: 15/163)
5ـ تهران ، دانشگاه تهران، ش5415، كتابت محمد على،1092ق. (فهرست:16/4)
6ـ تهران ، مجلس سناى سابق ، ش598، كتابت محمد ابراهيم قمى، 1093ق. (فهرست: 1/386)
7ـ مشهد ، آستان قدس رضوى، ش13236، بدون نام كاتب، 1094ق. (فهرست: 15/159)
8 ـ تهران ، مدرسه عالى شهيد مطهرى، ش2187، تحرير عصر مترجم. (فهرست: 426/3)
9ـ مشهد ، آستان قدس رضوى، ش3134، تحرير عصر مترجم.(فهرست:15/164)
10ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش17673، تحرير عصر مترجم. (فهرست: 161/15)
11ـ تهران، كتابخانه سلطنتى، ش2049، بدون نام كاتب و تاريخ تحرير. (فهرست كتب دينى:970)
12ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش6965، تحرير عصر مترجم. (فهرست: 6 /223)
13ـ مشهد، كتابخانه مدرسه امام هادى(علیه السّلام) ، تحرير عصر مترجم.(فهرست:71)
14ـ تبريز، كتابخانه تربيت، ش113، تحرير عصر مترجم.(فهرست:9)
15ـ تهران، دانشگاه، ش9055، بدون نام كاتب، تحرير سده يازدهم. (فهرست: 17/282)
16ـ مشهد، دانشكده الهيات، بدون نام كاتب، تحرير سده يازدهم. (فهرست: 17/282)
17ـ تهران، كتابخانه مسجد چهل ستون، ش208، تحرير سده يازدهم يا دوازدهم. (آشنايى با چند نسخه خطّى: 348)
18ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش7502، كتابت اسد بن حسن تربتى، 1100ق. (فهرست: 6/222)
19ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش7501، كتابت محمد بن حسن بيك خوانسارى، 1100ق.(فهرست: 6/222)
20ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش11997، كتابت محمد جعفر بن محمد صادق ابهرى، 1108ق ( در سال 1167ق، به دست محمد بن غلامعلى مقابله و تصحيح شده است). (فهرست:15/160)
21ـ قم، كتابخانه مسجد اعظم، ش1735، كتابت محمد مفيد بن ملاّ محمد معصوم، 1109ق. (فهرست:82)
22ـ مشهد، كتابخانه مدرسه امام هادى(علیه السّلام) ، ش36، كتابت محمد ابراهيم قمى اصفهانى، 1111ق.
23ـ همدان، كتابخانه مدرسه آخوند، ش2017، بدون نام كاتب، 1112ق. (فهرست:14)
24ـ تهران، كتابخانه دانشكده الهيات، ش326ج، كتابت محمد شفيع بن ميرزا حسين بروجردى، 1113ق. (فهرست:2/6)
25ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش953، 1114ق. (فهرست هزار و پانصد نسخه اهدايى مقام معظم رهبرى: 74)
26ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش19890، كتابت فضل اللّه بن عوض برورودى، 1114ق. (فهرست: 160/15؛ فهرست هزار و پانصد: 74)
27ـ تهران، دانشگاه، ش4796، كتابت سليم بن ميرزا محمد گرگانى، 1115ق. (فهرست: 14/3837)
28ـ قم، كتابخانه آستان حضرت معصومه(علیها السّلام)، ش5810، كتابت محمد رفيع بن عبدالرحمن قارى لاهيجانى،1120ق. (فهرست دانش پژوه: 89)
29ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش1037، بدون نام كاتب، 1121ق. (فهرست هزار و پانصد: 75)
30ـ قم، كتابخانه مدرسه حجّتيه، ش640 ، 1242ق؛ ش 641 ، 1128ق؛ش642، بدون تاريخ تحرير. (فهرست: 8)
31ـ قم، كتابخانه مدرسه فيضيه، ش1446، كتابت محمد على، 1135ق. (فهرست:2/35)
32ـ مشهد، آستان قدس رضوى، بدون نام كاتب، 1131ق. (فهرست:15/161؛ فهرست هزار و پانصد:75)
33ـ تهران، كتابخانه ملّى، ش308/ف، كتابت باقر بن مؤمن، 1132ق. (فهرست:1/300)
34ـ تهران، كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ش12389، كتابت محمد باقر، 1134ق. (فهرست: 35/344)
35ـ قم، كتابخانه مسجد اعظم، ش3231، بدون نام كاتب، 1139ق. (فهرست: ص82)
36ـ تهران، كتابخانه سلطنتى، ش8، كتابت محمد اشرف بن عبداللّه طباطبايى، 1141ق. (فهرست كتب دينى: 141)
37ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش12632، كاتب ملاّ حسن بن محمد تقى، 1148ق. (فهرست: 15/162)
38ـ قم، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش1159، بدون نام كتابت و تاريخ تحرير. (مجله نور علم: 52 و 53/270)
39ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش15669، كتابت حاجى محمد، 1186ق. (فهرست:15/162)
40ـ يزد، كتابخانه وزيرى، كتابت محمد صالح، 1199ق.(فهرست:15/1620)
41ـ تهران، مدرسه عالى شهيد مطهرى، ش5748، بدون نام كاتب، تحرير سده دوازدهم. (فهرست: 3/427)
42ـ يزد، كتابخانه وزيرى، ش469،بدون نام كاتب، تحرير سده دوازدهم. (فهرست: 1/412)
43ـ قم، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش173/13، بدون نام كاتب، تحرير سده دوازدهم.
44ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش16804، بدون نام كاتب، تحرير سده دوازدهم. (فهرست:163/15)
45ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش11506، بدون نام كاتب، تحرير سده دوازدهم. (فهرست:15/161)
46ـ اصفهان، كتابخانه عمومى، ش3275، بدون نام كاتب، تحرير سده دوازدهم. (فهرست:1/70)
47ـ تهران، كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ش4950، بدون نام كاتب، تحرير سده دوازدهم. (فهرست:14/222)
49ـ مشهد، كتابخانه مسجد گوهرشاد، ش395، تحرير عصر مترجم. (فهرست:1/327)
50ـ مشهد، آستان قدس رضوى، ش1163، بدون نام كاتب، تحرير سده دوازدهم. (فهرست هزار و پانصد: 75)
51 ـ قم، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش116/15، بدون نام كاتب، تحرير سده يازدهم.
52 ـ قم، كتابخانه آية اللّه مرعشى، ش7208، بدون نام كاتب، تحرير عصر مترجم. (فهرست:19/18)
53 ـ قم، كتابخانه آية اللّه مرعشى، ش7710، بدون نام كاتب، تحرير عصر مترجم. (فهرست:20/88)
54 ـ قم، كتابخانه آية اللّه مرعشى، ش10482، بدون نام كاتب، تحرير عصر مترجم. (فهرست:26/392)
55 ـ قم، كتابخانه مسجد اعظم، ش3390، بدون نام كاتب، تحرير سده دوازدهم. (فهرست: 82)
56 ـ قم،كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش238/9، بدون نام كاتب، 1212ق. (مجله تراثنا: 3/70)
57 ـ قم، كتابخانه آية اللّه مرعشى، ش2816، كتابت محمد رضا بن موسى تهرانى، 1230ق. (فهرست:8/19)
58 ـ قم، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش180/9، كتابت اسداللّه بن محمد حسينى، 1242ق. (مجله تراثنا: 3/70)
59 ـ تهران، كتابخانه مجلس، ش19، بدون نام كاتب، 1246ق. (فهرست: 13/3054)
60ـ قم، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش139/31، كتابت موسى بن على، 1267ق.
61ـ قم، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش100/32، كتابت حسين بن محمد، 1289ق.
62ـ قم، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش62/11، بدون نام كاتب، تحرير سده سيزدهم.
63. قم، كتابخانه آية اللّه مرعشى، ش992،كتابت محمد حسين، 1300ق. (فهرست: 13/187)
64ـ قم، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش115، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (مجلّه نور علم: 52/270)
65ـ قم، كتابخانه آية اللّه مرعشى، ش819، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست: 3/21)
66ـ قم، كتابخانه آية اللّه گلپايگانى، ش1003، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (مجله نور علم:52/270)
67ـ تهران، كتابخانه مجلس، ش1296، بدون نام كاتب و تاريخ كاتب. (فهرست: 35/352)
68ـ تهران، كتابخانه ملى ملك، ش143و146، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست:2/143)
69ـ تهران، كتابخانه مجلس، ش14395، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست:38/530)
70ـ يزد، كتابخانه وزيرى، ش3568، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست: 5/1704)
71 ـ يزد، كتابخانه وزيرى، ش3598، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست: 5/1715)
72ـ يزد، كتابخانه وزيرى، ش2246، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست: 4/1217)
73ـ يزد، كتابخانه وزيرى، ش2256، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست: 4/1220)
74ـ يزد، كتابخانه وزيرى، ش2931، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست: 4/1477)
75ـ يزد، كتابخانه وزيرى، ش2491، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست:4/1315)
76ـ يزد، كتابخانه وزيرى، ش3328، بدون نام كاتب و تاريخ كتاب. (فهرست: 6/222)
77ـ رشت، كتابخانه فرهنگ، ش408م،بدون نام كاتب و تاريخ كتابت. (فهرست: 21)

چاپهاى ترجمه آقا جمال
 

متأسفانه، ترجمه «مفتاح الفلاح» آقا جمال خوانسارى، تا كنون به صورت حروفچينى شده به چاپ نرسيده؛ امّا چندين بار به صورت چاپ سنگى منتشر گرديده است.11

پی نوشت :
 

1. ترجمه مفتاح الفلاح، على بن طيفور بسطامى، تصحيح حسن حسن زاده آملى، ص1 .
2. الذريعة، آقا بزرگ تهرانى، ج1، ص24 و ج4، ص138 .
3. همان، ج21، ص340 .
4. همان، ج4، ص137 .
5. فهرست نسخه هاى خطّى مدرسه عالى شهيد مطهرى، ج1، ص17 و ج3، ص379؛ الذريعه، ج3، ص478 .
6.فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى،ج21، ص172 .
7. فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشگاه تهران،ج17، ص240 .
8. فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه مسجد اعظم قم، ص226 .
9. الذريعة، ج6، ص215؛ فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى، ج9، ص218 .
10. فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آستان قدس رضوى مشهد، ج15، ص479 .
11. فهرست نسخه هاى چاپى فارسى، خان بابا مشار، ج1، ص1311.
 

منبع: www.hadith.net
/خ